یکی از شهرهای دیدنی و تاریخی کشورمان در استان خوزستان شهر دزفول است که به دلیل بافت قدیمی معماری بناهایش به شهر آجری ایران معروف است. این شهر جاذبه‌های گردشگری مختلفی را در خود جای داده که قمش دزفول از آن جمله است. اگر دوست دارید با قنات‌های شهر دزفول بیشتر آشنا شوید در این مقاله با سفرهای پایتخت همراه باشید.
معرفی دزفول، شهر آجری ایران
اما شاید بهتر باشد پیش از آن که به سراغ قمش دزفول و توضیح درباره قنات‌های شهر دزفول برویم قدری درباره خود این شهر تاریخی بدانیم. دزفول از شهرهای استان خوزستان و مرکز شهرستان دزفول است.
این شهر در ساحل رودخانه‌ی دز قرار گرفته و از لحاظ وسعت و جمعیت، دومین شهر بزرگ استان و بزرگ‌ترین شهر در شمال خوزستان به حساب می‌رود.
قدمت دزفول به زمان ساسانیان بازمی‌گردد. پیش از آن هم به عنوان بخشی از سرزمین‌های امپراتوری‌های عیلام و هخامنشیان به شمار می‌رفته است. به همین خاطر فرهنگ مردم دزفول را می‌توان ترکیبی از فرهنگ‌های کهن خوزستان دانست.
دزفول زمستان و پاییزی مدیترانه‌ای دارد و زیست‌بوم آن از اواخر زمستان تا ابتدای بهار بسیار سرسبز است. این شهر توریستی با طبیعت جلگه‌ای – کوهپایه‌ای و کوهستانی خود در تمام ایام سال گردشگران زیادی را به سوی خود می‌کشاند. اگر به سفر به این شهر علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم حتما مطلب جاذبه های دزفول را مطالعه کنید.
قنات چیست؟
حالا که قدری با دزفول آشنا شدیم بهتر است برویم به سراغ بحث اصلی این مقاله یعنی آشنایی با قنات‌های شهر دزفول. اما قبل از آن باید بدانیم اصلاً قنات چیست؟
در جواب این سؤال باید گفت که در گذشته یافتن آب شیرین برای ساکنان شهرهای جنوبی و مرکزی ایران بسیار دشوار بوده و نبود آن باعث شده که به فکر حفر قنات بیفتند و از سفره آب‌های زیر زمینی استفاده کنند.
قنات‌ها از جمله ابتکارات ایرانیان برای استفاده از آب به حساب می‌روند و سیستم پیچیده‌ای دارند و در روزگار خود از بی‌نظیرترین سیستم‌های آب رسانی به شمار می‌رفته‌اند. این سیستم که در قمش دزفول هم از آن استفاده شده همچنان برای جهانیان جذاب و جالب است.
آشنایی با تاریخچه قنات های شهر دزفول
اما شاید بخواهید قدری درباره تاریخچه قنات‌های شهر دزفول یا قمش دزفول بدانید. ساخت قمش و قنات در ایران قدمت زیادی دارد. تاریخچه قمش یا قنات به دوره‌ی ساسانی می‌رسد و قدمتی بیش از دو هزار سال دارد.
جالب است بدانید این شیوه آبرسانی تا حدود شصت سال پیش در ایران رایج بوده و از مهم‌ترین مشاغل هر شهر مقنی‌گری بوده است. مقنی کسی بوده که مسیر آب سفره‌های زیرزمینی را پیدا می‌کرده و بر اساس آن کانال‌های آبی را حفر می‌کرده.
آب حاصل از سفره‌های زیرزمینی به خانه اعیان‌های شهر می‌رسیده و بخشی از آب‌ها هم به مراکز مهم شهری و بناهای عالم المنفعه مانند مسجد و کاروان‌سرا هدایت می‌شده و بخش دیگری هم برای زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شده است.
قدمت قمش دزفول
درباره قدمت قمش دزفول باید گفت بعضی تاریخ ساخت آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند و بعضی به زمان ساسانیان. گرچه بسیاری از کارشناسان معتقدند که قمش‌های قدیمی‌تری هم در شهر دزفول وجود داشته‌اند.
اما متأسفانه این قنات‌ها به دلیل تخریب و ساخت و ساز و مسدود شدن راه‌ها در همین یک سده اخیر از بین رفته‌اند. گفتنی است که در کتاب‌های تاریخی قرن سوم و چهارم ه.ق به قنات‌های شهر دزفول اشاره شده و همین امر نشان‌دهنده اهمیت زیاد این قنات‌ها و قمش دزفول است.
قمش چیست؟
پیش از آن که به معرفی قمش دزفول بپردازیم بهتر است به این سؤال پاسخ بدهیم که اصلاً قمش چیست؟ در جواب این سؤال باید گفت که در دزفول به قنات‌ها و تونل‌های آب زیرزمینی «قمش» و در شوشتر به آن «سُفته» می‌گویند که قدمت آنها به دوره‌های تاریخی همچون ساسانیان می‌رسد.
قنات‌های شهر دزفول همچون قمش دزفول اگرچه همان قنات هستند و مانند لوله‌کشی وظیفه انتقال آب را بر عهده دارند؛ اما در واقع با هم تفاوت دارند. تفاوتشان در اینجاست که قنات آب‌های زیرزمینی را جمع می‌کند، اما قمش از آب‌های سطحی مثل رودها و رودخانه‌ها بهره‌برداری می‌کند.
اما باید اضافه کرد که نقش قمش‌ها و قنات‌های شهر دزفول تنها همین نبوده و در طول هشت سال جنگ تحمیلی ایران و عراق هم همچون پناهگاهی برای مردم دزفول بوده‌اند. چرا که مردم برای در امان ماندن از موشک‌های رژیم بعث به آنها پناه می‌برده‌اند.
قنات های شهر دزفول و قمش دزفول از کجا سرچشمه می گیرند؟
اما شاید بخواهید بدانید قنات‌های شهر دزفول و قمش دزفول از کجا سرچشمه می‌گیرند؟ سرچشمه قمش دزفول یا همان قنات‌های دزفول، رود دز بوده است. همچنین باید بدانید که نوع قمش‌های دزفول با دیگر قنات‌های شهرهای مرکزی ایران متفاوت بوده.
در شهرهای مرکزی ایران همچون یزد و اصفهان مقنی‌ها زمین را حفر می‌کرده‌اند تا به منبع سفره‌های آب زیر زمینی دسترسی پیدا کنند؛ اما در قمش‌های دزفول زمین حفر شده تا آب رودخانه از طریق کانال‌ها به سمت شهر هدایت شود.
از آب قنات های شهر دزفول و قمش دزفول چه استفاده‌ای می‌شده است؟
از آن جایی که آب رودخانه دز شیرین بوده، مهم‌ترین مصرف آب این رودخانه برای مصارف کشاورزی بوده. در واقع کانال‌های قنات‌های شهر دزفول و قمش دزفول برای استفاده بیشتر از این آب به درستی در محله‌های مختلف دزفول تقسیم‌بندی‌شده بوده‌اند.
آب این قمش‌ها در نهایت به نخلستان‌ها و زمین‌های کشاورزی دزفول می‌رسیده و برای آبیاری زمین‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
معرفی قنات های شهر دزفول
همان‌طور که گفتیم شهر دزفول دارای قنات‌های بسیاری بوده است. از جمله قنات‌های شهر دزفول باید از قمش چوقابافان، قمش عاملی، قمش جیحون، قمش سرکنده، قمش آقامیر و قمش بوعلا یاد کرد. گرچه امروزه تنها قمش دزفول قابل بازدید است که قمش چوقابافان نام دارد.
معرفی قمش دزفول، قمش چوقابافان یا قمش مؤمنان
همان‌طور که گفتیم تنها قمش دزفول که قابل بازدید است قمش چوقابافان است که با نام قمش مؤمنان هم شناخته می‌شود. برای علت نام‌گذاری چوقابافان بر روی این قنات دو وجه تسمیه ذکر می‌شود.
یکی این که در نزدیکی این قمش مسجدی قرار دارد که در زمان جنگ تحمیلی مورد اصابت موشک قرار گرفته و عده‌ای در آن شهید شده‌اند. متولی این مسجد فردی به نام صادق‌قلی چوقابافان بوده که در حال حاضر نام او روی این قنات گذاشته شده است.
روایت دیگر این است که این نام به دلیل وجود کارگاه‌های بافت چوقایی که در اطراف قمش وجود داشته روی آن گذاشته شده است. در حال حاضر این قنات به نام‌های قمش چوقابافان یا عبابافان، سربطاق چوقابافان و قنات مؤمنان هم شناخته می‌شود.
آشنایی با معماری قمش دزفول، قنات رنگین کمانی
اما اگر می‌خواهید با معماری قمش دزفول این مورد از قنات‌های شهر دزفول آشنا شوید باید بگوییم که برای دیدن آن باید از در ورودی که به آن «سَربِطاق» گفته می‌شود، عبور کنید.
در گویش محلی دزفول به مسیر دسترسی به آب، سربطاق می‌گویند که ورودی آنها هم سطح زمین است و سپس به شکل اریب و ۴۵ درجه با پله به عمق زمین و آب قنات می‌رود.
پس از آن که از سربطاق گذشتید و ۷۴ پله را طی کردید، به قمش چوقابافان می‌رسید و فضایی دیدنی را مشاهده خواهید کرد که در میان رنگین‌کمانی از رنگ‌ها جلوه‌گری می‌کند و هوایی خنک و مطبوع روحتان را تازه می‌کند.
قدری بیشتر درباره قمش چوقابافان
این مورد از قنات‌های شهر دزفول یکی از رشته قنات‌های اصلی این منطقه است و بیشتر از ۵۰ متر از سطح زمین عمق دارد و طول آن با سایر قمش‌ها تا رودخانه دز ۸,۱۰۰ متر است. تاکنون ۳۰۰ متر از آن خاک‌برداری شده و در معرض بازدید گردشگران گذاشته شده است.
جالب است بدانید این قنات در گذشته آب مورد نیاز آشامیدنی و ۱,۲۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه را از ۴۰۰ سال پیش تأمین می‌کرده است.
مجسمه های کوزه به دست در قمش دزفول
یکی از جذابیت‌های قمش دزفول یا همان قمش مؤمنان وجود مجسمه‌های مردان و زنان کوزه به دست در جای‌جای این قنات است. این مجسمه‌ها شما را به فضای دزفول قدیم می‌برند و حس می‌کنید در فیلمی سینمایی قرار گرفته‌اید.
همچنین اشیای قدیمی همچون کاسه‌ها، بشقاب‌ها، چراغ و کوزه در قسمت‌های مختلف این مورد از قنات‌های شهر دزفول به چشم می‌خورد که اهالی شهر به این قنات هدیه داده‌اند تا سهمی هرچند کم در حفظ میراث نیاکان خود داشته باشند.
قمش دزفول کجاست؟
برای رفتن به قمش دزفول هنگامی که به دزفول رسیدید، برای دیدن قمش چوقابافان باید به خیابان طالقانی بروید. این قمش در پشت بقعه سید محمود و در کنار مسجد و شیدانه امام رضا واقع شده. درکنار مسجد این محله یک در چوبی و سنتی خواهید دید که ورودی قمش است.
جمع بندی
در این مقاله از سفرهای پایتخت درباره قنات‌های شهر دزفول حرف زدیم و به معرفی مهم‌ترین قمش دزفول که تنها قنات قابل بازدید این شهر است؛ یعنی قمش چوقابافان پرداختیم. درباره ویژگی‌های منحصر به فرد این قنات و نقش آن در سیستم آبرسانی شهر گفتیم. اگر قصد سفر به دزفول را دارید بازدید از این قنات تاریخی را از دست ندهید.
سؤالات متداول
قنات های شهر دزفول کدامند؟
از جمله قنات‌های شهر دزفول باید از قمش چوقابافان، قمش عاملی، قمش جیحون، قمش سرکنده، قمش آقامیر و قمش بوعلا یاد کرد.
تنها قمش دزفول که قابل بازدید است کدام است؟
قمش چوقابافان یا قمش مؤمنان در حال حاضر تنها قمش قابل بازدید دزفول است.
قمش دزفول کجاست؟
این قمش در دزفول، خیابان طالقانی، پشت بقعه سید محمود و جنب مسجد امام رضا واقع شده است.
چرا به قمش دزفول قمش چوقابافان گفته می شود؟
وجه تسمیه این قمش را به مسجد نزدیک آن و نام متولی‌اش و وجود کارگاه‌های بافت چوقا که در اطراف آن وجود داشته‌اند، نسبت می‌دهند.
قدمت قمش دزفول به چه دوره تاریخی بازمی گردد؟
قدمت این قنات را به دوران ساسانیان نسبت می‌دهند.
