کشور عزیزمان ایران در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود پایتخت‌های بسیاری داشته و هرکدام رنگ و بوی خاص خودشان را دارند. بعضی از این شهرها در دوران حکومت‌های مختلف پایتخت باقی‌مانده‌اند و بعضی دیگر تنها یادگار یک سلسله‌ی خاص پادشاهی هستند. همانطور که می‌دانیم پایتخت هر کشور مرکز اصلی سیاسی حکومتی آن کشور به حساب می‌رود و معمولاً بیشترین امکانات فرهنگی رفاهی در آن متمرکز می‌شود و جمعیت بیشتری هم نسبت به شهرهای دیگر دارد. در این مقاله از سفرهای پایتخت به معرفی برخی پایتخت های باستانی ایران می‌پردازیم تا قدری بیشتر با تاریخ کشورمان آشنا شویم.
پایتخت های باستانی ایران
همگی می‌دانیم که پایتختها، شهر اصلیِ یک کشور یا حکومت هستند. یک پایتخت مرکز اصلی حکومت به حساب می‌رود و به‌تبع آن، باقی مراکز حکومتی هم در این شهر قرار می‌گیرند. اماکنی همچون وزارتخانه‌ها، مجلس، سازمان دولتی و دربار. به همین خاطر است که اغلب پایتختها پرجمعیت‌تر از باقی شهرها هستند. بسیاری از کشورها در طول تاریخ بارها پایتخت خود را به دلایل متعدد سیاسی و جغرافیایی تغییر داده‌اند.
چنانچه کمی دقیق شویم درمی‌یابیم که ایران از جمله کشورهایی است که بیشترین تغییر پایتخت را داشته. چرا که حکومت‌های محلی و موقت بسیاری در ایران حاکم شده‌اند و به علل مختلف، پایتخت را به شهر دیگری منتقل کرده‌اند. در این مقاله از سفرهای پایتخت با بررسی قدم‌به‌قدم تاریخی، پایتخت های باستانی ایران را معرفی می‌کنیم و کم‌کم در تاریخ جلو می‌آییم تا به امروز برسیم.
پایتخت های باستانی ایران قبل از هخامنشیان
قبل از این که مستقیماً به سراغ پایتخت های باستانی ایران برویم بهتر است کمی در زمان به عقب سفر کنیم. آن قدر برویم عقب که برسیم به تمدن مهمی که پیش از حکومت اقوام آریایی در ایران ساکن بودند یعنی تمدن قدرتمند ایلامی‌ها و به معرفی پایتخت آنها بپردازیم.
شوش
ایلامیان یکی از تمدن‌های بسیار قدرتمند و مهم از نظر رشد تمدن و فرهنگ بشری بوده‌اند که پیش از تسلط اقوام آریایی بر ایران در جنوب غربی ایران ساکن بوده‌اند. گفتنی است حدود ۲٬۷۰۰ قبل از میلاد پادشاهی ایلام تشکیل شد و شهر شوش برای هزاران سال به عنوان پایتخت و مرکز این تمدن مهم به شمار می‌رفت.
همچنین در دوران هخامنشیان، شوش یکی از پایتخت های باستانی ایران و مراکز سیاسی این امپراتوری پهناور بود. شوش در این زمان چهارراه شرق و غرب شد و به دلیل اهمیت و موقعیت جغرافیایی و سیاسی خاصش بود که راه‌های بسیاری خصوصاً راه بزرگ موسوم به «راه شاهی» این شهر را به نقاط مختلف دنیا مرتبط کرد. گرچه شوش بعد از حمله اسکندر به‌مرور اهمیت خود را از دست داد. این شهر در دوران ساسانیان به همراه شوشتر و جندی‌شاپور از مراکز اقتصادی تولید و صادرات ابریشم به حساب می‌رفت. در سال ۱۷ قمری شوش به تصرف مسلمانان درآمد.
هگمتانه اولین پایتخت آریایی‌ها
به هنگام مرور پایتخت های باستانی ایران پس از شوش قطعاً باید به سراغ اولین پایتخت آریایی‌ها یعنی هگمتانه یا همان همدان امروزی برویم. این شهر که به اسم اکباتان هم شناخته می‌شود، برای اولین‌بار توسط حکومت مادها یکی از اقوام آریایی به عنوان پایتخت و مرکز حکومتی انتخاب شد. تاریخ‌نویسان یونانی، هگمتانه را به‌صورت قلعه‌ای تودرتو و هفت‌لایه توصیف کرده‌اند. گفته می‌شود درونی‌ترین قلعه، به پادشاه اختصاص داشته است. هگمتانه را در واقع به عنوان اولین پایتخت ایرانیان می‌شناسند.
اکباتان به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا و شوش در خوزستان، از معدود شهرهای باستانی دنیاست که همچنان زنده و پابرجاست. به گفته هرودوت این شهر را دیااکو پادشاه ماد ساخته و دارای هفت دیوار بوده که هر کدام به رنگ یکی از سیارات بوده‌اند. پس از مادها هخامنشیان هم این شهر با به عنوان پایتخت تابستانه خود برگزیدند.
پایتخت های باستانی ایران بعد از هخامنشیان
تا اینجای معرفی پایتخت های باستانی ایران به بررسی شهرهایی که قبل از سلسله هخامنشیان هم پایتخت و مرکز حکومتی بوده‌اند پرداختیم. گفتیم که شهرهایی همچون شوش و همدان (هگمتانه) از جمله پایتخت‌های هخامنشیان هم به حساب می‌رفته‌اند. اما این سلسله باشکوه پادشاهی پایتخت‌های دیگری هم داشته است. از دیگر پایتخت‌های هخامنشیان می‌توان به انشان یا انزان که به‌نوعی خواستگاه هخامنشیان هم به حساب می‌رود، پاسارگاد و بابل اشاره کرد. اما همگی می‌دانیم نامی که بیش از همه میان پایتخت‌های هخامنشی می‌درخشد تخت‌جمشید است.
تخت‌جمشید
محال است بخواهیم درباره پایتخت های باستانی ایران صحبت کنیم و مجبور نشویم اسم تخت‌جمشید را بیاوریم. گرچه برخی تاریخ‌شناسان و محققان در پایتخت بودن تخت‌جمشید شک دارند و معتقدند که این منطقه تنها استفاده‌ای تشریفاتی برای حکومت هخامنشیان داشته اما همچنان نمی‌توان در این باره به نتیجه‌ای قطعی رسید. تخت‌جمشید که به نام‌های پارسه، پرسپولیس، صدستون و چهل منار هم شناخته می‌شود در جوار دشت مرودشت، در کوهپایه‌ی کوه رحمت، در استان فارس و شهر مرودشت شیراز واقع شده.
تخت‌جمشید در حقیقت مجموعه‌ای از چند کاخ تودرتو است که در دوران داریوش بزرگ، خشایارشاه و اردشیر اول ساخته شده. این مجموعه کاخ کاربری‌های مختلفی داشته و شهری در اطرافش وجود داشته است. این شهر سه بخش ارگ، شهرستان و قسمت بیرونی داشته که مرکز حکومتی آن ارگ بوده و روی صفه‌ای سنگی از کوه رحمت واقع شده است.
پایتخت های باستانی ایران در زمان سلوکیان و اشکانیان
درباره پایتخت های باستانی ایران در زمان سلوکیان باید گفت بعد از حمله‌ی اسکندر، حکومت ایران به سلوکوس رسید و سلسله سلوکیان تأسیس شد. سلوکوسِ اول، شهری در کرانه رود دجله ساخت و نام آن را سلوکیه گذاشت. سلوکیه همراه تیسفون بخشی از هفت شهری شد که مدائن را تشکیل دادند. اما پس از سلوکیان این اشکانیان بودند که حکومت را به دست گرفتند. اشکانیان پایتخت‌های مختلفی از جمله نسا، صددروازه و تیسفون داشتند. گفته می‌شود شهر نسا اولین پایتخت اشکانیان بوده است. گرچه برخی معتقدند شهر صددروازه اولین آنها به شمار می‌رفته.
صددروازه یا دامغان
یکی از پایتخت های باستانی ایران شهر صددروازه یا همان دامغان امروزی است که همانطور که گفتیم یکی از پایتخت‌های اصلی اشکانیان بود و عده‌ای معتقدند اولین پایتخت آنها به شمار می‌رفته. یونانیان این شهر را به نام هکاتوم پلیس می‌شناختند. آنها به هر شهری که بیش از چهار دروازه داشت این عنوان را می‌دادند. گفته می‌شود صددروازه در دوران اوج خود ۲۸ کیلومترمربع مساحت داشته.
در دوران بعد از اسلام این شهر به «شهر قومس» معروف شد و مرکز ایالت قومس بود. گفتنی است قمیس در سال ۸۵۶ میلادی بر اثر زلزله ویران شد و احتمالاً پس از آن متروکه شده. این شهر باستانی امروزه همان شهر قمیس (بین سمنان و دامغان در استان سمنان) نامیده می‌شود.
تیسفون
از دیگر پایتخت های باستانی ایران باید به شهر تیسفون اشاره کرد. این شهر همانطور که گفتیم در دوران اشکانیان یکی از پایتخت‌های مهم به شمار می‌رفته. تیسفون در کرانه شرقی رود دجله، در حدود ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی بغداد و در کشور عراق امروزی واقع شده. این شهر به مدت بیش از ششصد سال پایتخت سلطنتی ایران در دوران اشکانی و ساسانی بود اما در سال ۶۳۷ در جنگ مدائن به تصرف اعراب مسلمان درآمد.
تیسفون در سلسله اشکانی به عنوان پایتخت غربی ایران در میان‌رودان ساخته شد. همچنین در دوران ساسانیان هم این شهر از اهمیت بالایی به عنوان مرکز نیروی سیاسی و اقتصادی برخوردار بود. بعد از حمله‌ی اعراب به ایران، تیسفون به تاراج رفت و متروکه شد. گفته می‌شود تیسفون هفت شهر در خود داشته و ساکنان آرامی، آشوری و عرب در عراق، شام و شبه جزیره عربستان به آن مدائن به معنای شهرها می‌گفتند. از جمله یادگارهای دوران ساسانی در این شهر می‌توان از طاق کسری نام برد.
پایتخت های باستانی ایران پس از اسلام
اگر بخواهیم به سیر پایتخت های باستانی ایران از گذشته تا امروز ادامه بدهیم ناگزیر باید قدم‌به‌قدم جلوتر بیاییم و سلسله‌های مختلفی که پس از حمله اعراب بر این سرزمین حکمرانی کردند را بررسی کنیم. اما به جای این کار ترجیح می‌دهیم مستقیماً به شهرهایی بپردازیم که پایتخت حکومت‌های مختلف بوده‌اند و تک‌تک به معرفی هرکدام بپردازیم. با سفرهای پایتخت همراه باشید تا با هم تعدادی دیگر از پایتخت های باستانی ایران را مرور کنیم.
نیشابور
یکی از شهرهایی که نمی‌توان به هنگام بررسی پایتخت های باستانی ایران از قلم انداختش، نیشابور است. این شهر در استان خراسان که خواستگاه بسیاری از دانشمندان و شعرای قدیم ایران بوده در زمان حکومت سلسله طاهریان به عنوان پایتخت انتخاب شد. همچنین باید اضافه کرد در اوایل دوران سلجوقیان هم نیشابور پایتخت بوده اما با وجود این که در ادوار بعدی دیگر پایتخت حکومتی نبود، مرکز مهم فرهنگی هنری و تجاری به حساب می‌رفت.
قزوین
قزوین هم به عنوان شهری تاریخی که زمانی مرکز حکومت ایران بوده در لیست پایتخت های باستانی ایران وجود دارد. جالب است بدانید پیشینه‌ی این شهر به دوران ساسانی بازمی‌گردد. این شهر در حقیقت شاه‌راه اقتصادی جاده‌ی ابریشم بود و مرکز مهم تجاری به حساب می‌رفت. اما تنها در زمان صفویان بود که به مدت ۵۷ سال به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد.
گفتنی است قزوین را با نام پایتخت خوشنویسی ایران هم می‌شناسند چرا که خوشنویسان زیادی از جمله میرعماد در آن در امر خوشنویسی به ابداعات مختلف دست زدند و نامشان را در تاریخ هنر جاودانه کردند.
ری
حقیقتاً نمی‌توان از پایتخت های باستانی ایران حرف زد و اسمی از شهر کهن ری نبرد. ری از کهن‌ترین شهرهای دنیاست. به این منطقه در گذشته «شیخ البلاد» می‌گفته‌اند. گفتنی است تاریخ پیدایش ری به دوران اقوام آریایی می‌رسد. گفته می‌شود ری از تمام شهرهای ماد بزرگ‌تر بوده است. ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است و به ساکن و اهل ری رازی گفته می‌شود.
ری در دوره‌ای از حکومت زیاریان و سلجوقیان از پایتخت های باستانی ایران به شمار می‌رفته است. خوب است بدانید از این شهر در طی تاریخ با نام‌های مختلفی یاد می‌شده. نام‌هایی همچون راکس، راز، راگز، راگا، رغه، ارشکیه، راگو، راگیا، راگیانا، رام اردشیرام‌البلاد، ری شهر، شیخ البلاد و محمدیه. همچنین در وندیداد آمده که ری سیزدهمین شهری بوده که درجهان ساخته شده است. تاریخ‌شناسان معتقدند پیشینه‌ی سکونت در این شهر به ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد.
شیراز
شیراز هم‌نام شهر مهم دیگری از کشورمان است که در لیست پایتخت های باستانی ایران وجود دارد. این شهر که مرکز استان فارس به شمار می‌رود از پیشینه‌ای تاریخی برخوردار است. به نظر می‌رسد حتی از قبل از دوران ساسانی این شهر وجود داشته است. اما در دوران سلسله آل بویه بود که شیراز به پایتختی انتخاب شد. در دوران اتابکان شیراز از گزند حمله‌ی مغول در امان ماند. در ادوار بعد یعنی در دوران سلسله زندیه شیراز دوباره پایتخت ایران شد. این شهر از دیرباز خواستگاه هنر و فرهنگ ایرانی بوده و یادگارهای تاریخی بسیاری را در خود جای‌داده است.
اصفهان
اما مگر می‌توان از پایتخت های باستانی ایران حرف زد و به سراغ اصفهان نرفت؟ اصفهان باآن‌همه آثار و اماکن تاریخی در خود در سه دوره‌ی مختلف پایتخت ایران بوده است. سلسله‌های صفویان، سلجوقیان و آل بویه همگی این شهر را به پایتختی برگزیدند و یادگارهای بسیاری از آن ادوار امروزه در این شهر زیبای تاریخی وجود دارد. همچنین جالب است بدانید در سال ۲۰۰۶ اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در دنیا شناخته شد. وجود دیدنی‌های مختلف در این شهر باعث شده آن را با عنوان نصف جهان هم بشناسند.
تهران
گرچه تهران به عنوان پایتخت به دوران معاصر و دوران قاجار و پهلوی و پس از آن جمهوری اسلامی ایران تعلق دارد اما نمی‌توان از پایتخت های باستانی ایران حرف زد و از پایتخت فعلی آن غافل شد. این شهر در گذشته روستایی بسیار بزرگ بوده و در دوران آقا محمد خان قاجار بود که به دستور او این منطقه به عنوان پایتخت و دارالخلافه انتخاب شد. در دوران رضاشاه و به دستور او معماری و شهرسازی تهران مدرن شد و به‌مرورزمان تبدیل به چیزی شد که امروزه تحت عنوان پایتخت ایران می‌شناسیم.
جمع‌بندی
در این مقاله از سفرهای پایتخت تلاش کردیم تا تعدادی از پایتخت های باستانی ایران را به شما معرفی کنیم. از پیش از تسلط آریایی‌ها بر ایران شروع کردیم و به دوران معاصر رسیدیم. در این میان به معرفی شهرهایی همچون شوش، هگمتانه (همدان)، محوطه تاریخی تخت‌جمشید، دامغان، تیسفون، نیشابور، قزوین، ری، شیراز، اصفهان و تهران پرداختیم. امیدواریم توانسته باشیم ذره‌ای از تاریخ سرزمینمان ایران را به شما معرفی کنیم.
