یکی از مهم‌ترین عناصر معماری ایرانی بادگیرها هستند. ابتکاری که معماران ایرانی برای اولین بار در دنیا برای خنک کردن فضای خانه‌ها و بناها در مناطق خشک و کویری با استفاده از انرژی باد به کار بردند. از جمله مهم‌ترین شهرهای ایران که بادگیرهای زیادی در آن وجود دارد شهر یزد است. در این مقاله با سفرهای پایتخت همراه باشید تا به معرفی بادگیرهای یزد، اولین کولرهای جهان بپردازیم.
بادگیر چیست؟
پیش از پرداختن به موضوع اصلی این مقاله یعنی معرفی بادگیرهای یزد، شاید بهتر باشد قدری درباره بادگیرهای ایران، نحوه عملکردشان و معماری آنها بدانیم. همان‌طور که گفتیم بادگیرها از ابتکارهای جالب و مفید معماران باهوش و خلاق ایرانی برای استفاده از باد در مناطق کویری با هدف ایجاد هوای خنک و مطبوع است.
در واقع در زمان‌های قدیم که کولرهای برقی و گازی اختراع نشده بود، مردم برای خنک کردن خود در مناطق گرم از بادگیرها استفاده می‌کرده‌اند. در شهرهای گرم و خشک نواحی مرکزی ایران مانند کرمان، کاشان، اصفهان و یزد ساخت بادگیرها رایج بوده است.
بادگیر این سمبل معماری ایرانی امروزه در بافت تاریخی شهرهای نام برده به چشم می‌خورد و نظر گردشگران را به خود جلب می‌کند.
آشنایی با تاریخچه بادگیرهای یزد
در مورد قدمت بادگیرهای یزد و به صورت کلی بادگیرها و شکل‌گیری آنها روایت‌‌های تاریخی مختلفی ذکر می‌شود. بعضی باستان‌شناسان به هنگام کشف ویرانه آتشکده‌های ایرانی که به ۳,۰۰۰ سال قبل از میلاد متعلق بودند، از وجود دودکش‌هایی خبر دادند که در آنها اثری از خاکستر دیده نمی‌شد و به بادگیر شباهت داشتند.
به همین خاطر است که بسیاری، ایرانیان را مخترع این پدیده می‌دانند. بعضی دیگر از پژوهشگران هم معتقدند که بادگیر اولین بار در صحراهای شمال آفریقا و به خصوص مصر ساخته شده.
چرا که در نقاشی‌هایی متعلق به ۱,۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح عناصر مثلثی روی بام محل سکونت فرعون دیده می‌شود که به نظر بادگیر می‌آیند.
قدیمی ترین بادگیرها
درباره قدیمی‌ترین بادگیر باید گفت اسناد دقیقی برای تعیین زمان شکل‌گیری و ساخت بادگیر در ایران وجود ندارد. برخی منابع قدیمی‌ترین بادگیر باقی‌مانده در ایران را بادگیر مدرسه غیاثیه خرگرد خراسان می‌دانند که متعلق به دوره تیموریان و قرن نهم هجری شمسی است.
اما باید اضافه کرد که برخی دیگر از منابع، بادگیرهای مسجد جامع یزد از جمله بادگیرهای یزد را قدیمی‌ترین بادگیر ایرانی می‌دانند. لازم به ذکر است که این مسجد در ادوار مختلف بازسازی و بادگیرهای آن در طی این بازسازی‌ها به آن اضافه شده و قدمت آن هم به قرن نهم هجری شمسی برمی‌گردد.
معماری بادگیرهای یزد
بادگیرهای یزد در حقیقت برج‌هایی هستند که برای تهویه و خنک سازی بر بام خانه‌ها ساخته می‌شده‌اند. این سازه‌ها را همچنین بالای آب‌انبارها و دهانه معدن‌ها برای تهویه هوا می‌ساخته‌اند.
در خانه‌ها و بناهای دیگر هوای خنک از بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقه همکف یا زیرزمین‌ها فرستاده می‌شود.
بادگیرهای یزد که از جمله دسته‌بندی اصلی انواع بادگیرهای ایرانی هستند اغلب به صورت چهارطرفه ساخته می‌شدند و ارتفاع بیشتری نسبت به سایر مدل‌ها داشتند. این ارتفاع متأثر از شرایط آب‌وهوایی منطقه بود.
بادگیرهای یزد به لحاظ معماری فرمی پیچیده‌تر و زیباتر دارند. این نوع بادگیرها معمولاً در خانه افراد ثروتمند ساخته می‌شد.
سیستم کاری بادگیرها به این صورت است که این سازه‌ها هوای جاری بیرون از بنا را به داخل خود کشیده و به وسیله‌ی تشت‌های آبی که درون آنها تعبیه شده، هوا را خنک و سبک کرده و به درون خانه هدایت می‌کنند.
چگونگی عملکرد بادگیرهای یزد
شاید بخواهید بدانید بادگیرهایی مانند بادگیرهای یزد دقیقاً چه کارکردی دارند و چگونه عمل می‌کنند. درباره نوع عملکرد بادگیرها باید گفت دو نوع عملکرد اصلی وجود دارد. اولی عمل بر اساس اصل کشش دهانه‌های رو به باد و مکش دهانه‌های پشت به باد است.
در واقع هوای گرم و نامطبوع درون خانه به سمت بالا می‌رود و از دهانه‌هایی که همسو با وزش باد هستند، به بیرون مکش می‌شوند. زمانی که باد در جهت بادگیر می‌وزد، منافذی که رو به آن باشند، دارای فشار مثبت و منافذی که پشت به باد هستند، دارای فشار منفی خواهند بود.
به این ترتیب اختلاف فشار و دما دو مؤلفه مؤثر در نحوه عملکرد بادگیرها به حساب می‌روند. همچنین در بعضی مواقع در زمان‌های قدیم با عبور باد بادگیر از روی آب و سردخانه‌ها و با استفاده از تبخیر سطحی آب، رطوبت لازم را هم برای داخل بنا تأمین می‌کردند.
معرفی بادگیرهای یزد
حالا که قدری با معماری بادگیرهای یزد، پیشینه و نحوه عملکرد آنها آشنا شدیم بهتر است برویم به سراغ بحث اصلی این مقاله یعنی معرفی بادگیرهای یزد. با سفرهای پایتخت همراه باشید تا به معرفی مشهورترین این بادگیرها بپردازیم.
۱. بادگیر باغ دولت آباد
یکی از برجسته‌ترین بادگیرهای یزد، در باغ دولت آباد یزد واقع شده. این برج همچنین بلندترین بادگیر موجود در ایران است و به قرن دوازدهم شمسی تعلق دارد. این بنا در دوره زندیه و در سال ۱۱۲۵ خورشیدی توسط «محمدتقی خان»، مشهور به «خان بزرگ»، ساخته شده و در دوره قاجار توسعه پیدا کرده است.
این بادگیر ارتفاعی معادل با ۳۳٫۸ متر دارد و در برخی منابع از آن به‌عنوان بلندترین بادگیر خشتی شناخته‌شده در جهان یاد می‌شود. این باغ همچنین در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این بادگیر به‌صورت هشت‌وجهی طراحی شده و به همین خاطر باد از جهات مختلف وارد آن شده و با سرعت بیشتری به فضای زیرین منتقل می‌شود.
۲. بادگیر خانه دکتر امامی
بادگیر خانه دکتر امامی هم یکی از عریض‌ترین بادگیرهای یک‌طرفه ایران در شهر اردکان یزد است. این مورد از بادگیرها یزد ۱۹ دهانه و ۱۵ متر عرض دارد و قدمت آن به دوره پهلوی می‌رسد. این خانه که وجه تسمیه آن به نام مالک آن مربوط است، در فهرست آثار ملی ایران هم به ثبت رسیده است.
از جمله مهم‌ترین خصوصیات این خانه تاریخی چهارطرفه ساخته شدن آن است. به همین خاطر خانه دکتر امامی بخش‌های مختلفی همچون تابستان خانه، زمستان خانه، بهارخواب و پاییز خواب دارد.
این خانه یک ایوان مسقف تک ستونه در ضلع شمالی، اتاقی سه‌دری در سمت شرق، تالاری در بخش جنوبی و یک بادگیر دارد. از مصالح به کار رفته در این بنا هم باید به خشت و گل و آجر و گچ اشاره کرد.
۳. بادگیر خانه تقدیری
خانه تقدیری یا خانه تقدیریان را با نام گنجینه قنات اردکان هم می‌شناسند و بادگیر آن هم از جمله مشهورترین بادگیرهای یزد به شمار می‌رود. این مجموعه متعلق به دوره قاجار است و صاحب آن تاجری به همین نام است.
در خانه تقدیری با توجه آب‌وهوای منطقه، بادگیری دیدنی و بلند وجود دارد که هوا در انتهای اتاق زیرین آن از طریق منافذ به پایاب می‌رسد و در تماس با سطح آب خنک و مرطوب می‌شود.
وجود این موقعیت در زمستان‌ها هم کارایی دارد و رطوبت مجموعه را حفظ می‌کند. این بادگیر در محدوده تابستان‌نشین خانه و بخش جنوبی عمارت قرار گرفته است.
خانه تقدیری مطابق با معماری رایج در یزد و به‌صورت چهاروجهی با حیاطی در مرکز و اتاق‌هایی دور آن طراحی شده و در فهرست آثار ملی ایران هم ثبت شده. اداره میراث فرنگی شهر اردکان در این بنا قرار دارد و امکان بازدید از آن به عنوان موزه فراهم است.
۴. بادگیر بهاباد
یکی از بادگیرهای یزد که بسیار منحصر به فرد است بادگیری واقع در شهر بهاباد است. این بادگیر تنها بادگیر گرد ایران است و در میانه این بنای تاریخی، استوانه‌ای گلی جلب توجه می‌کند. به باور برخی کارشناسان ساخت بادگیر بهاباد با توجه به جغرافیایی که در آن قرار دارد، نوعی هنجارشکنی است.
بادگیر گرد شهرستان بهاباد در خانه یکی از بومیان منطقه به نام «حاج علی اکبر رفیعی پور» ساخته شده و به دوره قاجار تعلق دارد. این بادگیر از جذاب‌ترین جاذبه های یزد به شمار می‌آید.
۵. بادگیر سه طبقه باغ صدری
بادگیر باغ صدر هم از مهم‌ترین بادگیرهای یزد است. این باغ هم‌زمان با مسجدشاه ولی تفت شکل گرفته و قدمت آن به دوره زندیه می‌رسد. عمارت باغ صدر توسط صدرالعما از حاکمان دوره زندیه بنا شده و بلندترین بادگیر تفت روی بام این عمارت و بالای تالار شاه‌نشین قرار گرفته است.
چهارطرفه بودن این بادگیر به مکش باد از هر جهت و تهویه بهتر هوای داخل عمارت کمک شایانی می‌کند. طراحی این بادگیر در سه طبقه، آن را در میان بناهای مشابه منحصربه‌فرد کرده است.
۶. آب انبار شش بادگیر
آب‌انبار شش بادگیر یزد که در بافت تاریخی و در محله تل یزد قرار گرفته، از دیگر بادگیرهای یزد است و به دوره قاجار تعلق دارد. این بنا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و دو ورودی در شمال و جنوب مخزن خود و ۵۵ پله دارد که حدفاصل دو پله ۲۵ و ۲۶ آن، طاقی هشتی با سنگ‌فرش آجری دیده می‌شود.
آب‌انبار شش بادگیر مخزنی با ارتفاع ۱۲٫۶ متر و گنجایش ۲,۰۰۰ مترمکعب و دو عدد شیر برای دسترسی مسلمانان و اقلیت‌های زرتشتی دارد. بادگیرهای مرتفع هشت‌وجهی و گنبد تخم‌مرغی این بنا ویژگی منحصربه‌فرد آن است.
در ابتدا سه بادگیر در نقشه اولیه ساخت بنا وجود داشتند و سه بادگیر دیگر در دوره‌ای دیگری به بنا اضافه شده‌اند.
۷. آب انبار هفت بادگیری عصر‌آباد
بادگیرهای آب‌انبار هفت بادگیر در شهرستان اشکذر و روستای عصر آباد از دیگر بادگیرهای یزد هستند و به دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار تعلق دارند.
آنچه آب‌انبار هفت بادگیر را منحصربه‌فرد می‌کند، تعداد بادگیرها است که در میان سایر آب‌انبارها از بیشترین تعداد برخوردار است. این بادگیرها به‌صورت چهار طرفه و با تزیینات دندان‌موشی زیگزاگی طراحی شده‌اند و ۶ متر ارتفاع دارند.
۸. آب انبار پنج بادگیر امیر چخماق
مجموعه میدان امیر چخماق در دوره تیموریان و در قرن هشتم توسط «امیر جلال الدین چخماق شامی» حاکم یزد بنا شد و بادگیرهای آن از جمله زیباترین بادگیرهای یزد به شمار می‌رود.
مجموعه میدان امیر چخماق که به‌صورت میدان طراحی شده، شامل بخش‌های مختلفی از جمله مسجدی دیدنی، بازار، تکیه، حمام عمومی، مدرسه، دو آب‌انبار، خانقاه، کاروان‌سرا، قنات خانه و چاه آب سرد می‌شود.
جمع بندی
در این مقاله از سفرهای پایتخت به معرفی مشهورترین بادگیرهای یزد، پیشینه، معماری و نحوه عملکرد آنها پرداختیم. اگر شما هم به معماری سنتی ایرانی علاقه‌مندید بازدید از این بادگیرهای زیبا را در شهر یزد از دست ندهید.
سؤالات متداول
بادگیر چیست؟
بادگیرها از ابتکارهای جالب و مفید معماران باهوش و خلاق ایرانی برای استفاده از باد در مناطق کویری با هدف ایجاد هوای خنک و مطبوع است.
مشهورترین بادگیرهای یزد کدامند؟
از جمله مشهورترین بادگیرهای یزد باید به بادگیر باغ دولت آباد، بادگیر خانه دکتر امامی، بادگیر خانه تقدیری و بادگیر بهاباد اشاره کرد.
آیا می توان از بادگیرهای یزد دیدن کرد؟
بله امکان بازدید از این بادگیرها وجود دارد.
