یکی از مهم‌ترین ارکان طبیعت، محیط زیست است که هر سرزمینی بخشی از آن را در خود جای داده. کشور ما ایران هم پر از مناطق طبیعی است و برای حفظ آن اصطلاحات و قوانینی وضع شده است. اما آیا تابه‌حال اسم مناطق چهارگانه محیط زیست به گوشتان خورده؟ با سفرهای پایتخت در این مقاله همراه باشید تا به این اصطلاح بیشتر آشنا شویم.
به چه مناطقی، مناطق چهارگانه محیط زیست گفته می شود؟
مناطق چهارگانه محیط زیست محدوده‌های طبیعی با ارزش زیست محیطی بالا را در بر می‌گیرند. لازم به ذکر است که تمام این مناطق تحت نظر سازمان حفاظت محیط زیست ایران اداره می‌شوند.
این مناطق شامل پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده می‌شود. اما شاید بخواهید بدانید چگونه این مناطق تعیین می‌شوند و چه تاریخچه‌ای پشت این ماجراست. در ادامه با سفرهای پایتخت همراه باشید تا بیشتر در این باره صحبت کنیم.
تاریخچه تعیین مناطق چهارگانه محیط زیست
درباره تاریخچه مناطق چهارگانه محیط زیست باید گفت در سال ۱۳۳۵ با تصویب قانون حفاظت و تشکیل کانون شکار در ایران به شکل قانونی و مدون بحث حفظ جمعیت حیات وحش و تنوع جانوری در ایران شکل گرفت.
بر اساس این قانون کانون شکار ایران، به عنوان نهادی مستقل، مسئولیت حفظ نسل حیوانات قابل شکار در ایران را به عهده گرفت. با قانونی شدن این امر از همان آغاز مشخص شد که برای نگهداری و حفظ جانوران وحشی باید از زیستگاه‌های آنها محافظت شود.
به همین خاطر در سال ۱۳۴۶ سازمان شکاربانی و نظارت بر صید، به صورت قانونی تأسیس و جایگزین کانون شکار شد.
این سازمان ۹۵ سال بعد از احداث پارک ملی یلواستون آمریکا که اولین پارک ملی جهان به حساب می‌رود، تأسیس شد و در قوانین خود، امکان اختصاص دادن بخش‌هایی از کشور به پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده فراهم شده بود.
تأسیس سازمان حفاظت از محیط زیست در ایران
در ادامه تاریخچه مناطق چهارگانه محیط زیست باید گفت که در سال ۱۳۵۱ سازمان حفاظت محیط زیست ایران به صورت قانونی تأسیس شد. با شکل‌گیری و تأسیس این سازمان، طبقه‌بندی مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان محیط زیست در ایران هم صورت گرفت.
لازم به ذکر است که در دنیا ۱۳ اقلیم جغرافیایی شناخته شده وجود دارد که ۱۱ اقلیم آن در ایران در استان‌های مختلف پراکنده شده است.
با توجه به محیط زیست غنی و آب و هوای چهار فصل و اقلیم گسترده جغرافیایی ایران، در سال ۱۳۵۳ با اختیارات قانونی که مجلس وقت، به سازمان محیط زیست به عنوان متولی این امر بخشیده بود، مناطق چهارگانه محیط زیست شکل گرفت و قانونی گشت.
معرفی مناطق چهارگانه محیط زیست ایران
همان‌طور که گفتیم مناطق چهارگانه محیط زیست شامل پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده می‌شود. در ادامه با سفرهای پایتخت همراه باشید تا قدری با هرکدام از انواع این مناطق آشنا شویم.
۱. پارک ملی
پارک ملی یکی از انواع مناطق چهارگانه محیط زیست است و طبق تعریفی که توسط اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت در سال ۱۹۶۹ مطرح شده به یک یا چند اکوسیستم گفته می‌شود که زیستگاه جانوران و گیاهان با مناظر بکر، خاص و طبیعی باشد.
بازدیدکنندگان از این مناطق اجازه خواهند داشت تا در شرایطی خاص و با اهداف آموزشی، تفریحی و فرهنگی به این مناطق وارد شوند.
پارک ملی همچنین در تعریفی دیگر به محدوده‌های وسیعی از طبیعت گفته می‌شود که در واقع نمونه برجسته‌ای از مظاهر طبیعی هستند. این مناطق با خصوصیات ویژه و اهمیت ملی از لحاظ زمین‌شناسی، بوم شناسی و جغرافیای زیستی تحت حفاظت قرار می‌گیرند.
هدف از این محافظت حفظ شرایط زیستی و طبیعی، بهبود جمعیت گونه‌های جانوری و گیاهی، تحقیق، پژوهش و تفریح است. جنگل، مرتع، بیشه، دشت، دریا، دریاچه، کوهستان، باتلاق با چشم‌اندازهایی طبیعی و مناظر مهم و دیدنی همگی می‌توانند بخشی از پارک‌های ملی باشند.
پارک های ملی ایران
گفتیم که پارک‌های ملی بخش مهمی از مناطق چهارگانه محیط زیست را تشکیل می‌دهند. شاید بخواهید بدانید کشور خودمان چه پارک‌های ملی‌ای دارد.
لازم به ذکر است که در ایران ۳۲ پارک ملی از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۹۹ به ثبت رسیده است. پارک ملی گلستان، پارک ملی دریاچه ارومیه، پارک ملی لار، پارک ملی کلاه قاضی، پارک ملی کویر، پارک ملی بمو و پارک ملی توران از مهم‌ترین پارک های ملی ایران هستند.
۲. اثر طبیعی ملی
یکی دیگر از انواع مناطق چهارگانه محیط زیست اثر طبیعی ملی است. اثر طبیعی ملی به پدیده‌ها یا مجموعه‌های نمونه و کمیاب گیاهی و جانوری یا اشکال و مناظر کم نظیر مانند درختان کهن‌سالی گفته می‌شود که جالب، خاص و غیرقابل‌جایگزینی هستند.
مناطقی که به عنوان اثر طبیعی ملی در تقسیم‌بندی مناطق چهارگانه محیط زیست قرار می‌گیرند اغلب کوچک و دارای ارزش حفاظتی، علمی، تاریخی و طبیعی هستند و با هدف حفظ و حراست به‌عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب و مدیریت می‌شوند.
در مناطقی که تحت عنوان اثر طبیعی ملی مشخص شده‌اند هرگونه چرای احشام، قطع درختان، بوته‌کنی، تجاوز، تخریب محیط زیست و به‌طورکلی هر عملی که باعث از بین رفتن گیاهان و اکوسیستم شود ممنوع است. همچنین ورود به این مناطق تابع قوانین خاصی است.
آثار طبیعی ملی ایران
گفتیم که آثار طبیعی ملی بخش مهمی از مناطق چهارگانه محیط زیست را تشکیل می‌دهد. شاید بخواهید بدانید ایران چه آثار طبیعی ملی را در خود جای داده؟ ایران با شرایط خاص جغرافیایی خود، از گذشته به عنوان یکی از مناطق شاخص کره زمین در زمینه آثار طبیعی و اکوسیستم‌های منحصربه‌فرد شناخته شده است.
در ایران حدود ۴۰ منطقه با عنوان اثر طبیعی ملی تحت حفاظت قرار دارد که از بین آنها می‌توان دشت لاله‌های واژگون در کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری، «چشمه‌های باداب سورت» از توابع شهر ساری و «غار ماهی کور» در استان لرستان را نام برد.
۳. پناهگاه حیات وحش
پناهگاه حیات وحش از دیگر انواع مناطق چهارگانه محیط زیست به شمار می‌رود که زیستگاه نمونه جانوران وحشی و قسمتی از زیستگاه‌های نمونه است که با هدف حمایت از جمعیت گونه‌های جانوری مهم و در خطر انقراض انتخاب و حفاظت می‌شود.
وسعت پناهگاههای حیات وحش باید تا حدی باشد که نیازهای حیوان در آن رفع شود. این مناطق برای فعالیت‌های آموزشی و پژوهش، علی‌الخصوص جانورشناسی بسیار مفید هستند. همچنین فعالیت‌های گردشگری کنترل شده و سازگار با محیط زیست در این مناطق مجاز است.
پناهگاههای حیات وحش که یکی از مناطق چهارگانه محیط زیست به شمار می‌رود وسعت کمتری نسبت به مناطق حفاظت‌شده دارند و هدف آنها حفاظت از یک یا چند گونه خاص جانوری توسط دخالت‌های مسئولانه است.
پناهگاه حیات وحش شامل چه مناطقی می شود؟
این مناطق که بخشی از مناطق چهارگانه محیط زیست هستند شامل جنگل، مرتع، دشت، دریاچه، دریا و کوهستان می‌شود که در حقیقت همان زیستگاه‌های نمونه با شرایط اقلیمی خاص برای جانوران وحشی هستند که به احیا و حفاظت نیاز دارند.
لازم به ذکر است که شکار و صید و هر کاری که باعث تخریب و آسیب به محیط زیست شود، در این مناطق ممنوع است.
پناهگاه های حیات وحش ایران
گفتیم که پناهگاههای حیات وحش بخش مهمی از مناطق چهارگانه محیط زیست را تشکیل می‌دهند. شاید بخواهید بدانید ایران چه پناهگاههای حیات وحشی دارد؟
پناهگاههای حیات وحش ایران حدوداً ۵۳ منطقه را در بر می‌گیرد. «پناهگاه حیات وحش سفید کوه» در لرستان، «پناهگاه حیات وحش جاسب» در استان مرکزی «پناهگاه حیات وحش دشت ناز» در استان مازندران از این جمله هستند.
۴. منطقه حفاظت شده
آخرین مورد انواع مناطق محیط زیست، منطقه حفاظت شده است. مناطق حفاظت شده اراضی خاص زیست محیطی هستند که مساحت بیشتری نسبت به سه منطقه دیگر دارند. این مناطق برای فعالیت‌های تفریحی و بر اساس مقررات و محدودیت‌های خاص توسط دولت‌ها شناسایی، ثبت و محافظت می‌شوند.
این مورد از مناطق چهارگانه محیط زیست دارای ارزش زیست محیطی بالایی هستند و به حراست و ترمیم و احیای گونه‌های گیاهی و جانوری نیاز دارند تا از خطر انقراض دور بمانند.
مناطق حفاظت شده در حقیقت برای استفاده پایدار و نسل به نسل از اکوسیستم‌های طبیعی، شناسایی شده و تحت مدیریت و حفاظت قرار می‌گیرند.
این مناطق شامل جنگل، مرتع، دشت، کوهستان، دریاچه و دریا می‌شود که از نظر حفظ و تکثیر رویشگاه‌های گیاهی و گونه‌های جانوری اهمیت دارند و نیاز به محافظت دارند. باید اضافه کرد که قوانین حفاظت در این مناطق حدوداً شبیه به پناهگاههای حیات وحش است.
مناطق حفاظت شده ایران
گفتیم که مناطق حفاظت شده از جمله مهم‌ترین مناطق محیط زیست به حساب می‌روند. شاید بخواهید بدانید ایران چه مناطق حفاظت شده‌ای دارد؟
لازم به ذکر است که در ایران حدوداً ۱۸۴ منطقه محافظت شده به ثبت رسیده که از آن جمله می‌توان به «منطقه حفاظت‌شده هراز» در مازندران، «منطقه حفاظت‌شده گنو» در هرمزگان، «منطقه حفاظت‌شده لیسار» در گیلان و «منطقه حفاظت‌شده لوه» در گلستان اشاره کرد.
جمع بندی
در این مقاله از سفرهای پایتخت به معرفی انواع مناطق چهارگانه محیط زیست که شامل پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده می‌شود، پرداختیم.
همچنین درباره ویژگی‌های هرکدام از این موارد و اهمیت هریک قدری توضیح دادیم. امیدواریم این مقاله توانسته باشد قدری به شناخت شما از محیط زیست ایران کمک کند.
سؤالات متداول
مناطق چهارگانه محیط زیست به چه مناطقی گفته می شود؟
مناطق چهارگانه محیط زیست محدوده‌های طبیعی با ارزش زیست محیطی بالا را در بر می‌گیرند و شامل پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده می‌شوند.
اهمیت وجود مناطق چهارگانه محیط زیست در چیست؟
این مناطق با هدف حفظ و نگهداری از گونه‌های کمیاب جانوری و گیاهی و زیست‌محیطی انتخاب و مدیریت می‌شوند.
آیا می توان از مناطق چهارگانه محیط زیست دیدن کرد؟
بله تحت مقررات خاصی می‌توان از بعضی از این مناطق دیدن کرد.
چرا باید با مناطق چهارگانه محیط زیست آشنا شویم؟
آشنا شدن با مناطق چهارگانه محیط زیست برای هر کسی که برای حفظ و نگهداری از محیط زیست کشورش تلاش می‌کند واجب است.
