مسجد جامع قزوین یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مساجد ایران است. این مسجد تاریخی با نام‌های دیگری مانند مسجد جامع عتیق و مسجد جامع کبیر هم شناخته می‌شود. در مسجد جامع قزوین می‌توان از تماشای معماری دوران مختلف از زمان هارون‌الرشید تا زمان قاجاریه لذت برد. به‌خصوص گنبد زیبای این بنا با تزئینات کاشی‌کاری بسیار دیدنی، هنر دست صنعتگران دوران گذشته را به نمایش می‌گذارد. با سفرهای پایتخت همراه باشید تا با مسجد جامع قزوین بیشتر آشنا شویم.
مسجد جامع قزوین، یکی از پنج مسجد بزرگ ایران
مسجد جامع قزوین، یکی از پنج مسجد بزرگ ایران است که بر روی خرابه‌های آتشکده‌ی ساسانی ساخته شده است. این سازه در سال ۱۹۲ به دستور هارون‌الرشد بنا شده و از اولین مساجد چهار ایوانی کشورمان محسوب می‌شود.
زیباترین و مهم‌ترین بخش این سازه ایوان جنوبی آن است. شواهد نشان‌دهنده‌ی این هستند که ایوان جنوبی مربوط به همان آتشکده‌ی پیشین است. مسجد عتیق یا مسجد جامع قزوین در زمان حمله‌ی مغولان تخریب شد؛ اما در دوره‌های بعد مورد بازسازی قرار گرفت. این بنای ارزشمند و تاریخی در دی‌ماه سال ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسید و امروزه در زمان برگزاری نماز جماعت می‌توان از آن بازدید کرد.
تاریخچه مسجد جامع قزوین
تاریخچه مسجد جامع قزوین به سده دوم هجری قمری و دوران هارون‌الرشید بازمی‌گردد. بنای اولیه این مسجد در واقع یک آتشکده‌ی ساسانی بود که به مرور زمان با تغییر مذهب اهالی شهر به اسلام و مهاجرت قبایل عرب به قزوین کاربری مسجد پیدا کرد. در سال ۱۹۲، هارون‌الرشید دستور داد بر روی آتشکده که حالا مخروبه شده بود یک مسجد ساخته شود. براساس برخی روایات، هارون‌الرشید به همراه صاحب ابی‌العباس بن سریح و قاضی ابوالحسن محمد‌بن‌یحیی بن زکریا این مسجد را بنا کردند.
مسجد جامع قزوین در زمان حمله‌ی مغولان و هجوم افغان‌ها به ایران به آتش کشیده شد؛ اما هر بار مرمت‌های صورت‌گرفته جانی دوباره به این بنا بخشیدند. در حال حاضر قدیمی‌ترین بخش این مسجد مربوط به سده دوم اسلامی است.
در بین سال‌های ۵۰۰ تا ۵۰۹ هجری قمری و در دوره سلطان ملکشاه سلجوقی، وزیر او با نام امیرخمارتاش ابن‌عبداله عمادی دستور ساخت مقصوره خمارتاشی یا تاق جعفری را در پشت ایوان جنوبی داد. همچنین در این دوره بخش‌هایی مانند مدرسه، صحن، گنبد آجری، چاه‌خانه و خانقاه به ضلع جنوبی افزوده شدند.
در سال ۵۴۸ هجری قمری به دستور ملک مظفرالدین الب ارغون بن تعش، یک سرای کوچک رو به قبله به مسجد اضافه شد که در آن مجلس تفسیر و حدیث برگزار می‌شد. در دوره صفویه ایوان‌های مسجد جامع قزوین بازسازی شده و بخش‌هایی مانند رواق‌ها و مناره‌ها به این بنا افزوده شدند. در دوره قاجار ایوان شرقی مورد بازسازی قرار گرفت و به شکل امروزی درآمد.
در سال ۱۳۹۲ در شبستان غربی مسجد جامع قزوین موزه سنگ و سفال افتتاح شده بود که در آن انواع سنگ‌نگاره‌ها، سفالینه‌ها، کاشی، ارسی و گچ‌بری‌ها در معرض دید عموم قرار داشت. این موزه بعدها به عمارت عالی قاپو منتقل شد. در حال حاضر این بنا فقط کاربری مسجد دارد و در زمان برگزاری نماز جماعت می‌توان از آن بازدید کرد.
سبک معماری مسجد جامع قزوین
سبک معماری مسجد جامع قزوین مربوط به دوره‌های مختلف مانند دوره سلجوقی و صفوی است. این بنا در ابتدا فقط دارای یک ایوان بود؛ اما بعدها به شیوه‌ی چهار ایوانی که نمادی از سازه‌های آتشکده در ایران محسوب می‌شود ساخته شده است. در دو طرف ایوان‌های این بنا رواق‌هایی قرار دارند و روی هر رواق، نام امام جماعت دوران گذشته نوشته شده است.
این مسجد دارای چهار ورودی، صحن و ایوان‌های مختلف است و در تمام بخش‌های آن می‌توان معماری سنتی ایرانی را مشاهده کرد. قدیمی‌ترین قسمت مسجد، طاق هارونی است. این طاق در میان رواق‌های جنوبی و طاق احمدیه قرار دارد.
مسجد جامع قزوین در قرن هفتم درهای متعددی داشته؛ اما در حال حاضر فقط چهار ورودی از آن‌ها باقی مانده است. ورودی اصلی این بنا بسیار باشکوه بوده و در سال ۱۱۹۱ توسط فردی به نام «محمدصادق» مرمت شده است. این ورودی یک بار دیگر در سال ۱۲۵۱ توسط علی نقی میرزا، پسر فتحعلی شاه و آخرین بار در سال ۱۳۵۳ توسط حاج مهدی معماری قزوینی بازسازی شده است.
پس از ورودی اصلی مسجد جامع قزوین، یک حیاط باریک و دراز با عرض ۲۰ متر وجود دارد که در شمال و جنوب آن حجره‌هایی دیده می‌شوند. تا قبل از دوره‌ی پهلوی این حجره‌ها مسکن بیماران و فقرا بود اما در دوره پهلوی حجره‌ها مسدود شدند. براساس شواهد موجود حیاط باریک بازمانده‌ی یک مدرسه‌ی قدیمی است. در انتهای این حیاط، یک در وجود دارد و در پشت آن کریاسی ساخته شده است که بازدیدکنندگان را به حیاط بزرگ مسجد هدایت می‌کند.
ایوان‌های مسجد جامع قزوین: از مهم‌ترین ایوان‌های مسجد جامع قزوین می‌توان به ایوان جنوبی و ایوان شمالی این بنا اشاره کرد. ایوان جنوبی مسجد با تزئینات شگفت‌انگیز و چشمگیر، بزرگ‌ترین ایوان این سازه محسوب می‌شود. این ایوان در سال ۱۰۶۹ به دستور شاه‌عباس دوم ساخته شده است. ایوان شمالی با کاشی‌های رنگارنگ تزئین شده و دارای دو مناره‌ی بلند در طرفین است. این بخش در بین سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۳ توسط سعدالسلطنه تعمیر شده است.
- مقصوره خمارتاشی یا تاق جعفری: این تاق دقیقاً در پشت ایوان جنوبی قرار دارد. در دوره سعدالسلطنه مقصوره خمارتاشی یا تاق جعفری توسط کاشی لاجوری روسازی شده است. در وسط دیوار جنوبی این تاق، محرابی از جنس سنگ‌های مرمر و کاشی‌های رنگارنگ وجود دارد.
- رواق‌ها: مسجد جامع قزوین دارای چندین رواق است. رواق شرقی این بنا باریک‌تر است؛ اما در عوض رواق‌های جنوبی وسعت بیشتری دارند. در بخش شمالی حیاط مسجد، رواق‌ها یک متر بالاتر از کف حیاط و در دو طرف شرقی و غربی، رواق‌ها نیم‌متر بالاتر از کف حیاط ساخته شده‌اند.
- تاق هارونی و تاق احمدیه: در بین رواق‌های جنوبی دو صفه وجود دارند که یکی از آن‌ها با نام «تاق هارونی» و دیگری با نام «تاق احمدیه» شناخته می‌شوند.
- سرداب: سرداب یا زیرزمین مسجد جامع قزوین در حال حاضر بخشی از کتابخانه بزرگ این بنا محسوب می‌شود. این سرداب در گذشته و در فصل تابستان محل اقامه نماز جماعت بود. این بخش در سال ۱۳۱۳ توسط سعدالسلطنه ساخته شده است.
- آب‌انبار: آب‌انبار مسجد جامع قزوین در جلوخان قرار دارد. بر اساس کتیبه موجود، آب‌انبار در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. این بخش در واقع شامل مخزنی بزرگ و دیواره‌هایی ضخیم است که از طریق ۳۷ پله به عمق زمین راه پیدا می‌کند. آب انبار مسجد جامع قزوین در سال ۱۳۷۷ به عنوان قدیمی‌ترین آب انبار شهر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
- آب خوری: در بین حوض و ایوان شرقی مسجد، یک آبخوری وجود دارد. این آبخوری پس از ۱۰ پله به قنات خمارتاش منتهی می‌شود. جالب است بدانید آب قنات خمارتاش از دل آبخوری مسجد می‌گذرد و خروجی آن را می‌توان در جنوب شهر و بیرون دروازه امامزاده حسین مشاهده کرد.
مسجد جامع قزوین کجاست؟
مسجد جامع قزوین کجاست و چگونه می‌توان به این بنای تاریخی دسترسی پیدا کرد؟ این مسجد در خیابان سپه قزوین قرار دارد و از طریق ورودی اصلی در خیابان سپه می‌توان وارد این بنا شد.
آدرس: استان قزوین، شهر قزوین، خیابان سپه
سخن پایانی
در این مقاله مسجد جامع قزوین، یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد ایران را معرفی کردیم. همان‌طور که گفته شد این مسجد تاریخی بر روی ویرانه‌های آتشکده‌ی ساسانی ساخته شده است. متأسفانه مسجد جامع قزوین هم مانند بسیاری از بناهای تاریخی کشورمان در طول دوره‌های مختلف تخریب شده اما بازسازی‌ها و مرمت‌های صورت‌گرفته باعث شده مسجد جامع همچنان سرپا باشد. در حال حاضر در زمان برگزاری نماز جماعت می‌توان از این بنا بازدید کرد و برای ورود به آن نیازی به پرداخت هزینه نیست.
