تبریز جاذبه‌های بی‌شماری دارد. تاریخ پرآوازه و فرهنگ غنی از جمله ویژگی‌های بارز و روشن شهر تبریز هستند. البته دیدنی‌ها و شگفتی‌های این شهر به یک یا دو مورد خلاصه نمی‌شوند. شهر تبریز در هر گوشه‌وکنار و در هر قدمی که در آن می‌گذارید شما را محو تماشای خود می‌کند. خشت به خشت و آجر به آجر دیوارهای این شهر ما سخن می‌گویند و اگر گوش جان به آن‌ها بسپارید، میتوانید تمام رازها و رمزهای نهفته در میان این آجرها و خشت‌ها را بشنوید. ما امروز با شما سفری مهیج به مسجد جامع تبریز خواهیم داشت.
آدرس: آذربایجان شرقی، تبریز، خیابان شهید مطهری، انتهای بازار بزرگ تبریز، بخش جنوبی در صحن مدرسه طالبیه، در حدفاصل مسجد حجت‌الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی.
مسجد جامع تبریز، شاهکار بی همتای تاریخ
مسجد جامع تبریز یکی از خاص‌ترین، منحصربهفردترین، زیباترین و عجیب‌ترین مساجد تاریخی و بناهای قدیمی در ایران است که شاهکار معماری اسلامی محسوب می‌شود. البته این مسجد را با نام مسجد جامع کبیری یا مسجد جمعه هم می‌شناسند. یک عمارت تاریخی و جذاب که بر اساس نوشته‌های مورخان از ابتدایی که این بنا ساخته شده، آن را “مسجد جامع” می‌نامیدند. این مسجد را در تاریخ پانزدهم دی‌ماه سال ۱۳۱۰ شمسی در لیست آثار ملی ایران به ثبت رساندند. جالب است بدانید این مسجد به‌گونه‌ای طراحی و ساخته شده که کاملاً توسط بازار بزرگ، تاریخی و قدیمی تبریز دربرگرفته و احاطه شده است.
راه های دسترسی به مسجد جامع تبریز
همان‌طور که گفتیم مسجد جامع تبریز در خیابان شهید مطهری و در بخش انتهایی بازار بزرگ تبریز واقع شده است. به‌گونه‌ای که همانند یک جواهر توسط بازار بزرگ تبریز احاطه شده و برای دسترسی به آن حتماً باید از بازار عبور کنید.
رفتن به این مسجد جامع می‌تواند توسط خودروی شخصی، تاکسی یا اتوبوس انجام شود. بد نیست بدانید که پایانه اتوبوس‌رانی تبریز با نام “پایانه جمهوری اسلامی” فاصله‌ای اندک از این مکان دارد و بعد از طی‌کردن یک مسیر پیاده‌روی ۵ دقیقه‌ای، میتوانید به این مسجد برسید. ولی مطمئن باشید که اگر با خودروی شخصی به این مکان رفتید، برای پیدا کردن جای پارک به مشکل خواهید خورد. چون مسیر رسیدن به این مسجد واقعا مسیری شلوغ و پر ترافیک است.
تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز
بر اساس اسنادی که از تاریخ‌شناسان برجای‌مانده، زمان واقعی ساخت این مسجد به حکومت سلجوقیان باز می‌گردد. یعنی تقریباً در قرون پنجم و ششم هجری قمری. البته در سال ۱۹۱۳ قمری، زمین‌لرزه‌ای شدید شهر تبریز را لرزاند و به‌واسطه این اتفاق قسمت‌های مختلفی از این مسجد متأسفانه تخریب و دچار آسیب‌دیدگی شد. ولی بعد از گذشت مدت زمانی درست با شروع دوران حکومت قاجاریه، شخصی تحت عنوان “حسین قلی خان دنبلی” که از حاکمان خوشنام این دیار به حساب می‌آمد، مسجد قدیمی تبریز را مرمت و بازسازی کرد و باعث بنا شدن مسجد امروزی شد. البته چون دیگر ساختمان اولیه این مسجد وجود ندارد، نمی‌توان تاریخ دقیقی برای ساخت و یا نام بانی اصلی آن را پیدا کرد. اما در کتاب “مرزبان‌نامه” بیان شده است که:
این مسجد را “عبدالله بن عامری” برپا کرده که متعلق به دوران صدر اسلام است. حتی “حاج طالب خان تبریزی” که در اصل بانی مدرسه طالبیه بودند هم در یک وقف‌نامه که در سال ۱۰۸۷ شرح حال مدرسه خود را در آن نوشتند، از این مسجد نام‌برده است. بر همین اساس و بر طبق مستندات برجای‌مانده می‌توان ساخت این مسجد را متعلق به دوران حاکم بودن سلجوقیان بر شهر تبریز دانست که البته دوران بسیار طولانی این مسجد، شکوه و عظمت فراوانی داشته است.
بعد از اینکه این مسجد در دوران قاجار مرمت و بازسازی شد، در دوران معاصر هم اقدامات مختلفی برای بازسازی‌کردن و مرمت آن انجام دادند. بر همین اساس “حاج باقر کلکته” را یکی از بانیان اصلی بخش بزرگی از این بازسازی و مرمت می‌دانند. ایشان یک تالار بزرگ و یک کتابخانه عظیم را برای انجام علوم دینی طلاب در این مسجد بنا کردند. البته به‌واسطه ایجاد این بازسازی‌ها، تعمیرات و تغییرات، مسجد شکل و ظاهر کاملاً متفاوتی به خود گرفت. ولی به‌واسطه آجرهای بزرگ، طاق‌های بلند و پایه‌های جیم و قطور مسجد، به طور واضح می‌توان قدمت و طولانی‌بودن پیشینه ساخت این مسجد را متوجه شد.
معماری بی نظیر مسجد جامع تبریز
بر اساس نوشته‌های برجای‌مانده از مورخان، در ابتدای کار این مسجد نقش یک نمازخانه را ایفا می‌کرد که با همت و تلاش هنرمندان متعدد در طول تاریخ، تغییرات بی‌نظیری را در خود شاهد بوده است. البته نظرات جالب و بحث برانگیزی در مورد معماری این بنا وجود دارد. کارشناسان معمار بر این باورند که این مسجد در ابتدا تک ایوانه بوده که با گذشت زمان و با تغییراتی که به‌واسطه مشورت با افراد مختلف در آن ایجاد شده است، آن را به یک مسجد دو ایوانه تبدیل کردند.
برخی بر این باورند که اصل ماجرا ساخت این مسجد به اصول ساخت و ساز کاخ فیروزآباد و الهام از الگوی این کاخ برمی گردد. به عبارتی مساجد ایرانی به‌واسطه معماری خاصی که دارند، بسیار مشهور و در سراسر جهان معروف هستند. در هر حال امروزه چیزی که از شکل و طرح اصلی بنای مسجد جامع تبریز برجای‌مانده یک زمین مستطیلی است که با مصالح گوناگون مانند گچ و آجر هنوز هم اصالت یک مسجد ایرانی را به رخ می‌کشد.
ورودی این مسجد را در دو جهت تعبیه کرده‌اند. یکی در بخش شمالی و دومی در بخش جنوبی بنای مسجد. ورودی که در قسمت شمال قرار داشته شما را به سمت صحن مسجد می‌رساند و ورودی که در بخش جنوب تعبیه شده به سمت کوچه کناری مسجد دسترسی دارد. البته باید دقت کنید معمولاً ورودی که در جنوب قرار می‌گیرد، شما را به الچاق مسجد هدایت می‌کند و بعد از آن شما وارد بنای مسجد خواهید شد.
عمارت اصلی مسجد هم یک بنا با طول تقریبی ۶۲ متر است که کشیدگی آن از سمت جنوب به شمال است. طول اصلی مسجد هم به‌واسطه وجود ۲ جرز بسیار پهن و بزرگ به دو قسمت مختلف و مجزا تقسیم‌بندی شده است. جالب است بدانید که در بخش انتهایی مسجد جامع شهر تبریز، یک محراب ساده و بی‌تکلف طراحی شده است که از جنس سنگ مرمر سفید بوده و زیبایی چشم نوازی دارد. هنرمند طراح محراب، این بخش از مسجد را به سبک معماری دوران صفویان با طراحی‌‌های زیبای مارپیچ برای تزیین ساخته بوده است. این طراحی‌‌ها نشان‌دهنده هنر بینظیر استادکاران در کنار سادگی بنای مسجد هستند.
محراب مسجد جامع تبریز
در ادامه معرفی مسجد جامع تبریز، به زیباترین بخش آن یعنی محرابش می‌رسیم. متأسفانه شما تنها در قسمتی از طاق مهراب میتوانید تزیینات گچ‌بری را به‌واسطه وجود یک کتیبه گچ‌بری شده، مشاهده کنید. این کتیبه با خط کوفی حجاری شده بر اساس مستندات معتبر تاریخی به دوران ایلخانان مغول متعلق است. ناگفته نماند که مابین بناهای برجای‌مانده از ایلخانان مغول، شما میتوانید تنوع بسیار زیادی را در اصول معماری، سبک ساخت، تزیینات و حتی مصالح کاربردی استفاده شده در قسمت‌های مختلف یک عمارت مشاهده کنید. اما تزیینات متعدد گچ‌بری از جمله فاکتورهای زیباسازی بنا هستند که صرفاً متعلق به دوره ایلخانان بوده و در دوران آنان بسیار رواج داشتند.
از جمله هنرهای گچ‌بری این دوران، گچ‌بری‌های زیبای تودرتو و سه‌بعدی است که در بیشتر بناهای باقیمانده از ایلخانان قابل‌مشاهده هستند. جالب است بدانید که این هنر گچ‌بری قدمتی تقریباً ۳۰۰ساله دارد و هنوز هم مرسوم است. هنرمندان در آن دوران اوج توانمندی هنر خود در گچ‌بری را با استفاده از گچ‌بری‌های زیبا و به‌وجودآوردن آن‌ها در محراب‌ها و کتیبه‌های حیرت‌انگیز و چشم‌نواز به رخ می‌کشیدند. برخی از مورخان و باستان‌شناسان بر این باورند که به طور تقریبی ۴۲ محراب از دوران حکومت ایلخانان مغول برجای‌مانده که ۳۸ عدد از این محراب‌ها در موزه‌های جهان نگهداری می‌شوند.
در مسجد جامع تبریز هم شما میتوانید در بخش‌هایی مانند نمازخانه یا زیرزمین مسجد، آثار متعدد گچ‌بری را مشاهده کنید. خصوصاً محرابی که متعلق به دوره ایلخانان و سلجوقیان بوده و بعد از زلزله سال ۱۹۱۳ آن را بازسازی کردند. در دیگر بخش‌‌های مسجد هم می‌توان این آثار گچ‌بری را مشاهده کرد. محرابی که امروزه در شبستان بزرگ و اصلی مسجد جامع تبریز قرار گرفته، کاملاً مرمت و بازسازی شده و یکی از منحصربهفردترین و با جزئیات‌ترین محراب‌‌های بر جای مانده از گذشته تا امروز است. البته به خاطر از بین رفتن برخی از قسمت‌های این محراب نمی‌توان نام استادکار و هنرمندی که چنین اثری را خلق کرده، مشاهده کرد. اما مسلم و واضح است که این کتیبه در مسجد جامع تبریز یک اثر کهن خارق‌العاده و بینظیر محسوب می‌شود. کتیبه این محراب با سه نظام گیاهی، خطی و هندسی تزیین و زیباسازی شده که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.
معماری دیگر بخش های مسجد جامع تبریز
شاید ندانید که در قسمت پشتی و در دیوار سمت شرقی این مسجد، یک مسجد تاریک و بزرگ دیگر احداث شده که طاق‌های ضربی آجری و تقریباً ۱۰ ستون مرتفع دارد. مردم محلی بر این باورند که این مسجد، مسجد زمستانی بوده که البته پیشینه طولانی هم ندارد. در دوران معاصر این قسمت از مسجد جامع تبریز را با پیگیری‌کردن و نظارت مستقیم سازمان میراث‌فرهنگی ایران، همانند روزهای اول خود مرمت و بازسازی کردند.
جالب است بدانید که در مسجد جامع شهر تبریز مانند دیگر مساجد کشورمان، کتیبه‌های سنگی و سنگ‌نوشته‌هایی کشف شده که یکی از آن‌ها بر فراز درب ورودی شمالی مسجد و یکی دیگر بر روی دیواره پایه بخش غرب طاق مرکزی مسجد، خودنمایی می‌کند.
کتیبه‌ای که در بخش غربی طاق مرمری قرار دارد، از سنگ مرمر بوده و بر روی آن مطالب جالبی از خوابی که شاه‌طهماسب صفوی بر اساس روایت‌هایی از حضرت ولیعصر دیده‌اند، روایت شده است. خوشنویسی که این کتیبه را به زیبایی هرچه تمام‌تر نوشته “علاءالدین محمد تبریزی” نام دارد که درست در تاریخ ۹۷۲ هجری قمری نوشتن این کتیبه را انجام داده است. کتیبه دیگر هم به دستور مستقیم “شاه سلطان حسین صفوی” و درست در سال ۱۱۰۶ قمری نوشته شده که در آن شاه سلطان حسین صفوی دستوری را به “بیگلر بیگی آذربایجان” و “رستم خان سالار سپه” امر کرده بوده است.
در انتها به شبستان مسجد جامع شهر تبریز می‌رسیم که با گنبدهای بالای ستون‌های هشت‌گوش آجری و طاق‌های متعدد خود، شما را برای ساعت‌ها حیران و سرگردان می‌کند. به عبارتی این بخش را قدیمی‌ترین و کهن‌ترین بخش از مسجد جامع تبریز می‌دانند که در زمان حکومت آق قویونلوها در آذربایجان، یک گنبد بلند و مرتفع با تزیینات را به همت و دستور “سلجوق شاه بیگم”، همسر اوزون حسن، ساخته و در قسمت شمالی این مسجد قرار داده‌اند. متأسفانه امروزه از این گنبد مرتفع و مملو از تزیینات فقط بخش‌هایی از کاشی‌کاری‌ها و چندپایه گنبد باقیمانده است.
مسجد جامع تبریز برای مشاهده تاریخ معماری و هنر مصور ایران
در این مطلب با هم گردشی مملو از هیجان در قلب یکی از مساجد تاریخی ایران، یعنی مسجد جامع تبریز داشتیم. واقعیت این است که به هر گوشه از ایران که سفر کنید، میتوانید مشاهداتی عظیم، حیرت‌انگیز و معجزه‌واری از هنر معماری، اصالت، فرهنگ، آداب و رسوم و حتی عقاید متنوع و مختلف مردمان آن منطقه را نزدیک لمس کنید. تجربه این گذار در تاریخ و آشنایی با رویدادهای پیش‌آمده، همگی به‌واسطه بناها و زیبایی‌های برجای‌مانده از دوران و قرون گذشته پر افتخار کشور ما ایران است که اعجازی انکارنشدنی را به رخ می‌کشد.
